Τοπίο σημαίνει «μία περιοχή, όπως γίνεται αντιληπτή από ανθρώπους, της οποίας ο χαρακτήρας είναι το αποτέλεσμα της δράσης και αλληλεπίδρασης των φυσικών και/ή ανθρώπινων παραγόντων» (Ευρωπαϊκή Σύμβαση για το Τοπίο, Ν. 3827/2010). Αποτελεί μια απτή και άμεσα αντιληπτή γεωγραφική μονάδα ανάλυσης, μέσω της οποίας οι διαδικασίες συγκρότησης του χώρου και οι σχέσεις ανθρώπου-χώρου εκφράζονται, αποτυπώνονται, βιώνονται, ερμηνεύονται, κατανοούνται και εξελίσσονται (Pavlis & Terkenli 2017). Η επιστήμη της Γεωγραφίας, στο πλαίσιο της γνωστικής περιοχής της Ανθρωπογεωγραφίας, έχει αναπτύξει ιδιαίτερα την έρευνα και την εννοιολόγηση για το τοπίο.
Εν γένει, τοπίο είναι ένα σύστημα σχέσεων και αλληλεπιδράσεων του συνόλου των μορφών, του μοτίβου, των λειτουργιών, των χρωμάτων, των ήχων, των βιοτικών και αβιοτικών στοιχείων με τις γνωστικές και τις συναισθηματικές εμπειρίες του ανθρώπου, αλλά και ένας ιδεολογικός τρόπος θέασης του κόσμου.
Το τοπίο:
- συνδυάζει τα ορατά στοιχεία μιας περιοχής, δηλαδή τα γεωμορφολογικά της χαρακτηριστικά, τη χλωρίδα και την πανίδα, αλλά και τα άυλα στοιχεία όπως το φως και τις καιρικές συνθήκες, μαζί με τα ανθρωπογενή του χαρακτηριστικά, τις ανθρώπινες δραστηριότητες, το δομημένο περιβάλλον, τα μνημεία, τις σχέσεις παραγωγής και κατανάλωσης, αλλά και τα συναισθήματα, τις σκέψεις, τις αντιλήψεις, τις αναμνήσεις, τις μνήμες, τις αξίες, τα σύμβολα, τις ιδέες, του μύθους, τις ιστορίες, τις ταυτότητες, τις τελετουργίες, τις ουτοπίες, κ.α.
- είναι ένα τμήμα μιας έκτασης ή μιας περιοχής την οποία το ανθρώπινο μάτι συνθέτει σε μία ενιαία εικόνα συμπεριλαμβάνοντας όλα τα αντικείμενα που εμπεριέχονται στην περιοχή αυτή και έτσι αποτελεί μια εικόνα που αναπαριστά την οπτική άποψη της στεριάς ή της θάλασσας ενός φανταστικού ή πραγματικού χώρου. Κοινό χαρακτηριστικό του αναπαραστατικού τρόπου αντίληψης του τοπίου είναι η παρουσία ενός παρατηρητή ο οποίος αντιλαμβάνεται τα μέρη που συνθέτουν το τοπίο ως ένα ενιαίο σύνολο.
- αποτελείται και από πολυ-αισθητηριακά σχήματα αλλά και ποικίλα και πολυδιάστατα βιώματα.
Το τοπίο βιώνεται συνδυαστικά με όλες τις αισθήσεις και όχι μόνο με την όραση. Συνεπώς υπάρχει το ακουστικό τοπίο, το οσμητικό τοπίο, το γευστικό τοπίο, κλπ. Κάθε άτομο μπορεί να έχει διαφορετική άποψη και αντίληψη για το τοπίο, να αντιλαμβάνεται δηλαδή τα στοιχεία που το συνθέτουν σύμφωνα με τις προσωπικές του εμπειρίες και τους κώδικες αισθητικής του. Ωστόσο αυτό που έχει μεγαλύτερη σημασία και πρέπει να λαμβάνεται υπόψιν είναι ο δι-υποκειμενικός χαρακτήρας της αντίληψης του τοπίου που αναφέρεται στη συλλογική πολιτισμική εμπειρία μιας ομάδας η οποία επηρεάζει (συνειδητά ή ασυνείδητα) την ατομική αντίληψη του τοπίου.
Πολλές φορές ένα οπτικό ή ένα ακουστικό ερέθισμα οδηγεί στην ανάκληση ενός απομνημονευμένου τοπίου. Για παράδειγμα ένας κάτοικος της πόλης επισκεπτόμενος την ύπαιθρο και ακούγοντας έναν ήχο, όπως κουδουνίσματα από ένα κοπάδι ζώων, μπορεί να ανακαλέσει μνήμες από τον τόπο καταγωγής του και συναισθήματα από το φαντασιακό/αρχετυπικό τοπίο του χωριού του (τοπίο καταγωγής).
Σύμφωνα με το προοίμιο της Ευρωπαϊκής Σύμβασης για το Τοπίο, το τοπίο "διαδραµατίζει σηµαντικό ρόλο δηµόσιου ενδιαφέροντος στο πολιτισµικό, οικολογικό, περιβαλλοντικό και κοινωνικό πεδίο, ότι συνιστά πόρο που ευνοεί την ανάπτυξη οικονοµικής δραστηριότητας, καθώς και ότι η προστασία, η διαχείριση και ο σχεδιασµός του µπορούν να συµβάλουν στη δηµιουργία θέσεων εργασίας" και επίσης "συµβάλλει στη διαµόρφωση των τοπικών παραδόσεων και ότι αποτελεί ένα βασικό συστατικό της Ευρωπαϊκής φυσικής και πολιτιστικής κληρονοµιάς, συνεισφέροντας στην ανθρώπινη ευηµερία και στον καθορισµό της Ευρωπαϊκής ταυτότητας".
∆ιαχείριση τοπίου σηµαίνει "δράση, µέσα από την προοπτική της βιώσιµης ανάπτυξης, για τη διασφάλιση της συντήρησης ενός τοπίου σε τακτική βάση, ώστε να ρυθµίζονται και να εντάσσονται αρµονικά σ’ αυτό µεταβολές που προκαλούνται από κοινωνικές, οικονοµικές και περιβαλλοντικές διεργασίες." Σχεδιασµός τοπίου σηµαίνει "έντονα διορατική παρέµβαση που αποσκοπεί στη βελτίωση, αποκατάσταση ή δηµιουργία τοπίων".
Η Ελλάδα είναι μια χώρα που χαρακτηρίζεται από ποικίλα προβλήματα διαχείρισης τοπίου που έχουν οδηγήσει σε απώλεια του χαρακτήρα και της ταυτότητας του (Beriatos 2012, Terkenli και Pavlis 2012, Μανωλίδης 2009, Goltsiou 2015). Κατά τη διάρκεια της τελευταίας δεκαετίας, ειδικά, παρατηρείται μαζική εξάπλωση νέων επενδύσεων που προϋποθέτουν μεγάλες και επιδραστικές αλλαγές στα ελληνικά τοπία (εγκατάσταση Βιομηχανικών ΑΠΕ, εξόρυξη χρυσού, κ.α.). Οι επενδύσεις αυτές προκάλεσαν τις πρώτες αλυσιδωτές μαζικές αντιδράσεις που αφοράνε ζητήματα τοπίου. Έγινε λόγος για καταστροφή οικοσυστημάτων, κατασπατάληση φυσικών και πολιτισμικών πόρων, απώλεια φυσικής και πολιτισμικής κληρονομιάς, αρνητικές επιπτώσεις στον τουρισμό ήπιας μορφής (λ.χ. οικοτουρισμό, αγροτουρισμό, πολιτισμικό τουρισμό), λίγες θέσεις εργασίας και αποκόμιση μεγάλων κερδών από τις εταιρείες καθώς και για έλλειμμα δημόσιας διαβούλευσης και επικοινωνίας (Petrou 2017, Siamanta 2019, Παυλής 2016). Τα παραπάνω μπορεί να σημάνουν εντατική απώλεια/καταστροφή τοπίου, τόσο ως κοινό πόρο βιώσιμης ανάπτυξης, όσο και ως χώρο ταυτότητας, ως κομμάτι της ποιότητας ζωής των ανθρώπων και ως προϋπόθεση για την ατομική και κοινωνική ευημερία.
Το τοπίο δεν αποτελεί μια αυστηρά γεωγραφική έννοια, αλλά μια διεπιστημονική έννοια (ως αντικείμενο ανθρωπιστικών επιστημών, αρχιτεκτονικής, κ.α.) η οποία εν δυνάμει μπορεί να αποτελέσει μια πλατφόρμα συνεργασίας μεταξύ επιστημόνων, επαγγελματιών, πολιτιστικών, καλλιτεχνικών και περιβαλλοντικών συλλόγων και του ευρύτερου κοινού, για την ανάπτυξη των σχέσεων ανθρώπου και χώρου και την εξέλιξη της ανθρώπινης συνείδησης.
